Халықаралық азаптау құрбандарын қолдау күні: Қазақстан 2022 жылғы қаңтардағы оқиғалар кезінде азаптау құрбандары үшін әділдікті қалпына келтіруді қамтамасыз етуі тиіс

2022 жылғ ы қаңтарда Қазақстан бойынша өткен жаппай наразылықтарғ а байланысты жүздеген адам азаптауға және қатыгез қарым-қатынастың басқа да нысандарына ұшырағаннан кейін бес ай өткен соң Азаптау құрбандары мен олардың отбасылары әділ сот төрелігіне қол жеткізе алмады. Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) жариялаған Азаптау құрбандарын қолдау жөніндегі халықаралық күні Қазақстанның ҮЕҰ Азаптауға қарсы коалициясы (Азаптауға қарсы Коалиция) және Адам құқықтары жөніндегі халықаралық әріптестік (АҚХК) Қазақстан үкіметін Азаптау құрбандарының әділ сот төрелігіне үндеуіне жауап қайтаруға, олардың істерін тиімді тергеуді қамтамасыз етуге, кінәлілерді әділ сот төрелігі шеңберінде жауаптылыққа тартуғ а және барлық зардап шеккендерге өтемақы төлеуге шақырады.

2022 жылғы қаңтарда бүкіл Қазақстан бойынша мыңдаған адамдар жиналып, басым түрде бейбіт наразылық акциялары барысында әлеуметтік және саяси өзгерістерді талап етті. 2022 жылғы 7 қаңтарда Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев құқық қорғ ау органдары мен қарулы күштердің қызметкерлеріне наразылық білдірушілерді «бандиттер» және «террористер» деп атай отырып, «ескертусіз оқ атуғ а» бұйрық берді және «терроризмге қарсы» операцияны жариялады. Қазақстан Бас прокуратурасының мәліметінше, 2022 жылғы 14 наурыздағы жағдай бойынша, Қазақстанда қаңтар айындағы оқиғалар барысында 230 адам қаза тапты, оның ішінде 19 арнайы қызмет қызметкері, мыңдаған адам жарақат алды. Күшейтілген қауіпсіздік операциялары кезінде 10 000-нан астам адам ұсталды, олардың көпшілігі зорлық-зомбылық немесе заңсыз әрекеттерге қатыспады және тек бейбіт наразылық білдіру құқығ ын жүзеге асырды. Көптеген ұсталғ андарғ а қатысты азаптаулар мен қатыгез қарым-қатынас қолдану туралы алаңдаушылық тудыратын мәлімдемелер кеңінен таралған. Ресми мәліметтер бойынша, қаңтардың оқиғаларына байланысты ұсталғаннан кейін сегіз адам қамауда қайтыс болды.

2022 жылғ ы 6 қаңтарда азаматтық қоғ ам белсендісі Дәулет Мұхажанов Қазақстанның шығ ысындағ ы Семей қаласының орталық алаңында құқықтық тәртіп органдарының қызметкерлері наразылық білдірушілерге оқ жаудырған демонстрацияға қатысты. Наразылық білдірушілер дүрбелеңге түсе бастады, ал Мухажанов жерге құлағ ан, бірақ омыртқасына оқ жарақатын алғ ан қызғ а көмектесу үшін тоқтады. Кейіннен оған ота жасалды, бірақ ол сал болып қалды және қазір мүгедектер арбасына таңылды. Емдеу кезінде полиция қызметкерлері ауруханаға келіп, оны ұстауға тырысты, бірақ медициналық қызметкерлер оны беруден бас тартты. Мухажанов 17 қаңтарда шығ арылғ ан кезде, ол дереу жауап алу үшін жергілікті полиция бөліміне жеткізілді және қазіргі уақытта ол қаңтардағы оқиғ аларды тергеу аясында куәгер ретінде қарастырылуда.

Азаптау туралы мәлімдемелерді тиімді тергеуге қабілетсіздік

2022 жылғ ы қаңтардағ ы оқиғ алар кезінде үкіметтік емес және үкіметаралық ұйымдар күш құрылымдары мен басқа да құқық қорғау органдары қызметкерлерінің шамадан тыс күш қолдануы туралы өтініштерді ұстамдылық пен жедел және тиімді түрде тергеуге шақырды. Мысалы, БҰҰ-ның бірнеше арнайы баяндамашылары мен БҰҰ-ның басқа да сарапшылары Қазақстан үкіметін «бассыз күш қолдануды тоқтатуға» және «адам құқықтарын сақтауды негізге алған наразылық білдірушілерге қарсы мемлекеттің күш қолдануына тәуелсіз тергеу жүргізуді қамтамасыз етуге» шақырды. 7 наурызда БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы комиссары Мишель Бачелет қаңтардағы оқиғаларды мұқият және тәуелсіз тергеуге шақыра отырып, БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі кеңесінің 49-сессиясында осы жолдауды қайталады.

2022 жылғы 3 наурызда Президент Тоқаев Бас прокуратураға қаңтар оқиғаларына терең тергеу жүргізуді тапсырды, тергеу барысында заңның үстемдігі мен азаматтардың құқықтарының сақталуын қамтамасыз ету өте маңызды екенін айтты. Президент азаптаулар мен қатыгез қарым-қатынас жойылуға тиіс екенін, ал Бас прокуратура ұсталғандарға адамгершіліксіз қарау ісіне жүгінетін лауазымды адамдар үшін жазаны қатаңдату жөнінде ұсыныстар енгізуі тиіс екенін атап өтті.

2022 жылғ ы 14 наурызда өткен Парламенттің жалпы отырысында Қазақстанның Бас прокуроры 2022 жылғы қаңтардағы оқиғаларға байланысты прокуратура органдарына азаптаулар, қатыгездікпен қарау және «тергеудің заңсыз әдістері» туралы 301 өтініш келіп түскенін, мұндай өтініштер бойынша 243 қылмыстық іс қозғалғанын мәлімдеді1. Біздің білуімізше, көптеген жәбірленушілер қылмыстық сот төрелігі жүйесіне сенімсіздік пен салдарынан қорыққандықтан билік органдарына шағ ымданғ ан жоқ, сондықтан болжалды бұзушылықтар саны ресми тіркелген шағ ымдар санынан едәуір асады деп саналады. Мысалы, белсенді Дәулет Мұхажанов «Еркін Еуропа радиосы»/»Азаттық радиосы» (ЕЕР/АР) қазақстандық қызметіне ол полицияға алған жарақаттары туралы арыз жазбағандығын жеткізді, себебі ол кінәлілердің жауапқа тартылатынына сенбейді.

Бүгінгі таңда азаптау немесе зорлық-зомбылықтың басқа түрлері туралы мәлімдемелерге байланысты тек тоғыз лауазымды тұлға ұсталғаны белгілі; олардың сегізі Ұлттық қауіпсіздік комитетінің офицерлері және бір полиция қызметкері. Азаптаулар қолдануда күдікті немесе айыпталушы басқа лауазымды адамдарға қатысты сотқа дейінгі бұлтартпау шараларын қолдану туралы хабарламалар түскен жоқ.

Құқық қорғаушылардың айтуынша, азаптаудың немесе қатыгездіктің көптеген құрбандары тергеу изоляторларында болған кезде шағым беру механизмдеріне қол жеткізе алмады және көптеген жағдайларда медицина қызметкерлері олардың жарақаттарын тіркемеді. Жәбірленушілер шағым бере алатын жағдайларда, олар сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімінде әрдайым тіркелмеген.

Тергеу басталған жағдайларда, ол көбінесе тиімсіз болған және көптеген жағдайларда сот- медициналық сараптама жүргізілмеген.

1 2022 жылғы 17 мамырдағы жағдай бойынша азаптауға қарсы коалиция 2022 жылғы қаңтардағы оқиғаларға байланысты 13 жағдайда ерлерге де, әйелдерге де, балаларға да қатысты азаптау және басқа да қатыгездік туралы 164 хабарламаны тіркеді. Оныңішінде 69 іс ҚР ҚК 146-бабы («Азаптау») бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізіліміне (СДТБТ) тіркелді; үш іс 362-бабы («Қызмет бабын теріс пайдалану») бойынша тіркелді, ал төрт өтініш СДТБТ-де тіркеусіз тергелді.

Осы өтінішті дайындау кезінде билік органдары азаптауға қарсы Коалиция бақылаған сегіз іс бойынша тергеуді жауып тастады, олар қылмыстың жасалғаны туралы дәлелдер таппады деп мәлімдеді. Коалиция бұл шешімдерге шағым түсіреді, өйткені шенеуніктер бұл тұжырымға қалай келгенін және қандай тергеу әрекеттері жүргізілгенін түсіндірмеді.

Осындай жағ дайлардың бірі – Батыс Қазақстандағ ы Орал қаласынан келген Аслан Жамалиевтің ісі. 2022 жылдың 4-5 қаңтарына қараған түні Асланды қала орталығында бейбіт наразылық акциясына бара жатқан жолда үш полиция қызметкері ұстады, олар оған ешнәрсе түсіндірместен оны көлікке тиеген. Фургонда тағы үш полиция қызметкері Асланды басынан, аяғы мен денесінің басқа бөліктерінен тепкілеген, оның ішінде полиция таяқшасымен ұрып-соғ ады. Олар сондай-ақ оны қорлап және: «сен қазір өлесің», — деп қорқытады. Орал қ. Полиция басқармасына келгеннен кейін басқа полиция қызметкерлері Асланды екінші қабаттағ ы Асланның айтуынша, бейнебақылау камераларымен жабдықталған кабинетке апарды. Онда олар оны үйге жібермес бұрын қысым көрсетіп, өзін белгісіз құжаттарғ а қол қоюғ а мәжбүр еткені туралы хабарланғ ан. Оғ ан ұялы телефоны қайтарылды, бірақ ондағ ы барлық ақпаратты өшіріп тастағ ан. 5 қаңтарда Аслан өзінің жарақаттарын дәрігерге тіркеді, ол оның басы мен мойнында көгеру мен гематомаларды тіркеді. Азаптауғ а қарсы коалициямен жұмыс істейтін Асланның адвокаты азаптаулар туралы облыстық прокуратурағ а хабарлады, ол жергілікті сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметке өтініш жіберді. Іс ҚР ҚК 146-бабы 2- бөлігі («Азаптау») бойынша тіркелді. Алайда, үш айдан кейін, 6 сәуірде Аслан прокуратурадан СМС- хабарлама алды, онда бұл қылмыстық іс «қылмыс құрамының болмауына байланысты» тоқтатылды деп хабарлағ ан. Джамалиевтің адвокатына шешімнің көшірмесі берілмеді және әртүрлі сылтаулармен іс материалдарына қол жеткізуден бас тартылды.

Егжей-тегжейді сот-медициналық сараптаманың болмауы

ҮЕҰ Азаптауларғ а қарсы коалициясы және АҚХП Қазақстан билігі 2022 жылғ ы қаңтардағ ы оқиғ аларғ а байланысты азаптау және қатыгез қарым-қатынастың басқа да нысандары туралы арыздар бойынша егжей-тегжейлі сот-медициналық және психологиялық-психиатриялық сараптамалар жүргізілмегеніне алаңдайды. Көптеген жағ дайларда сот-медициналық сараптамалар жүргізілгенімен, біз білетін сараптамалар халықаралық стандарттарға мүлдем сәйкес келмейді. Азаптауларғ а қарсы коалицияның мәліметтері бойынша сот-медициналық сараптамаларды Коалиция мұқият қадағалап отырған және ресми биліктің сотқа дейінгі тергеулердің бірыңғай тізілімінде тіркелген азаптау және басқа да қатыгездік түрлері туралы 69 істің 52-іне тағ айындалғ ан.

Ербол Төреқұлов 2022 жылғы 6 қаңтарда наразылық акциялары кезінде алған қаруын тапсыру үшін полицияғ а өз еркімен барғ анына қарамастан, ол ұсталды және ұсталғ андар тобымен бірге қорлауғ а, ұрып-соғуға ұшырады және Алматы облысының Көксу АІІБ-де үстелдің астында отыруға мәжбүр болды. Полиция қызметкерлері ұсталғ андарды тыр жалаңаш шешіндіріп, олардың жыныстық мүшелерінен қан аққанға дейін ұрып-соққан, сонымен қатар олардың кейбіреулерін жыныстық зорлық-зомбылыққа душар етті, оны камерағ а түсіріп, видеоны жазасын өтеп жатқандар колониясына тарататындарын, демек олардың одан әрі осындай қудалауға ұшырауы мүмкін екенін айтып қорқытқан. Жарақат алғ анына қарамастан, ұсталғ андарғ а медициналық көмекке қол жеткізуден бас тартылғаны хабарланды. 24 ақпанда Төреқұлов азаптау туралы шағым түсірді, ал 15 наурызда Сот- медициналық сараптама жүргізілді. МРТ – тексеру Төреқұловтың қабырғасы сынғанын растады. Кейіннен сот-психиатриялық сараптама жүргізілді, бірақ өте үстірт. Тексеру сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет ғимаратында өтті және 15-20 минуттан аспайтын уақытқа созылды. Халықаралық стандарттарғ а сәйкес мұқият тексеру үшін бірнеше сағ ат қажет. Маусым айының басында азаптауғ а қарсы Коалиция жарақаттан кейінгі синдромның болуын және жәбірленушінің дене жарақаттары мен азаптаулары арасындағы себептік байланысты анықтайтын тәуелсіз сот сараптамасын ұйымдастыра алды.

Анықтама үшін:

26 маусым күні БҰҰ-ның Азаптауларғ а және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенциясының күшіне енгенін білдіреді. Қазақстан 1998 жылдан бері Шарттың қатысушысы болып табылады және азаптаулардың алдын алу және оларғ а қарсы іс-қимыл бойынша тиімді шаралар қабылдауғ а міндеттенгенімен, бұл заңсыз тәжірибе бұрынғ ысынша қолданылады және елде кең таралғ ан мәселе болып табылады.

Ресми ақпарат бойынша, Бас прокуратура жыл сайын азаптаулар және қатыгездікпен қараудың басқа да нысандары туралы бірнеше жүздеген өтінішті тіркейді.2 Кінәлілердің жазасыздығ ы қалыпты болып қала береді, өйткені барлық істердің тек екі пайызы ғ ана сотқа жетеді.

Қазіргі азаптау және қатыгездік туралы тергеу жүйесі тиімсіз және сәтті қудалаудың төмен деңгейінің себебі болып табылады. Көптеген жағдайларда мәлімдемелер уақтылы тексерілмейді және тергеу басталған кезде қатыгездік туралы дәлелдер көбінесе көрінбейді. Ресми органдар тәуелсіз тергеу механизмін құрғ ан жоқ, яғ ни тергеулердің көп бөлігі бейтарап және тиімді жүргізілмейді.

2022 жылғы қаңтардағы оқиғалар, сондай-ақ Қазақстандағы азаптаулар мен қатыгездіктер туралы қосымша ақпарат алу үшін қараңыз:

АҚХП мен Адам құқықтары және заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстандық Халықаралық бюроның (АҚЗСҚХБ) бірлескен жарияланымы, «Қазақстан: 2022 жылғ ы 10 наурыздағ ы «Қанды қаңтар» кезіндегі жаппай бұзушылықтар туралы хабарламалар»: https://www.iphronline.org/kazakhstan-widespread-violations-reported-during-bloody-january.html

АҚХП және Қазақстанның ҮЕҰ Азаптауларға қарсы Коалициясының бірлескен өтініші, «Қазақстан: 2022 ж. қаңтар оқиғасынан кейін азаптау құрбандары әділдікке қол жеткізуге тырысады»: https://www.iphronline.org/kazakhstan-torture-victims-struggling-to-obtain-justice-after-the-january- 2022-events.html

АҚХП және Адам құқықтары және заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстандық халықаралық бюроның(АҚЗСҚХБ) Бірлескен жарияланымы , «Қазақстан: 2022 ж. қаңтар оқиғ асы салдарының жалғ асуына орай Азаматтыө кеңістік шектеулі.», 2 мамыр 2022 ж.: https://www.iphronline.org/kazakhstan-civic-space-limited-by-continued-fallout-from-january-2022- events.html

АҚХП-не ашық хат, «Қазақстанда Құқық қорғау ҮЕҰ-на 2022 жылдың қаңтар оқиғаларына қатысты өзінің жұмысы үшін қысым көрсетілді», 2 мамыр 2022 ж.: https://www.iphronline.org/human-rights-organisation-in-kazakhstan-subjected-to-pressure-over-work- on-january-2022-events-open-letter.html

2 Қараңыз, мысалы: https://www.gov.kz/memleket/entities/prokuror/press/events/details/622?lang=en